गुढीपाडवा हे हिंदू नव वर्षं नाही

गुगल सर्चवर सापडलेला गिरगावच्या शोभायात्रेतला एक यूट्यूब ग्रॅब. 

आज सकाळी नुकतेच दात घासून झाले होते. मोबाईल वाजला.

मी सामंत सर बोलतोय कल्याणहून. तुमचा लेख खूप आवडला हो. अगदी बरोबर आहे, तुम्ही लिहिलंय ते. तुम्ही लिहिलेलं सगळं पटलं. अगदी मनापासून.

थँक्यू थँक्यू.

मी आमच्या कल्याणमधल्या नव वर्ष शोभायात्रा समितीचा गेली बारा वर्षं पदाधिकारी आहे. तरीही सांगतो, पटलं तुमचं. हो, ते हेडगेवारांसकट सगळं पटलं. मुलं थर्टी फर्स्टला दारू पिऊन धिंगाणा घालतात. ते नको म्हणून आमच्यासारख्यांना गुढीपाडवा साजरा व्हायला हवा असं वाटतं. म्हणून आम्ही शोभायात्रेबरोबर.

आपला गुढीपाडवा साजरा व्हायलाच हवा. पण गुढीपाडवा म्हणून.

मी बिर्ला कॉलेजचा वॉइस प्रिंसिपल होतो. आता रिटायर्ड झालोय. मी पाहिलंय ना मुलं गुढी पाडव्याला ‘वेज’ न्यू इयर साजरं करतात आणि थर्टी फर्स्टला ‘नॉन वेज’ न्यू इयर.

मी हसतो.

तुम्ही म्हणता ते खरंच आहे. हे फक्त मराठी माणसांचंचं नवीन वर्षं आहे. आमच्या सोबतचे फक्त संघवालेच याला युगाब्द सांगत असतात.

मग पुढे हेच मुद्दे थोडे सविस्तर सांगत थोडा वेळ चर्चा चालली. नवशक्तित आज माझा लेख ‘हे हिंदू नव वर्ष नाही’ छापून आलाय. त्याखाली ते त्यांच्या पद्धतीप्रमाणे माझा मोबाईल नंबरही टाकतात. सामंत सरांनी आधीही एकदा फोन केला होता. आज पुन्हा त्यांचा फोन आला. सकाळीच झालेल्या कौतुकामुळे मजा आली. आपल्या लिखाणामुळे कुणाची तरी मतं बदलतात. आनंदाने जगायला आणखी काय हवं सालं?

काल लेख लिहून झाल्यानंतर असंच बरं वाटलं होतं. बरेच दिवस हा विषय डोक्यात अडकलेला होता. गुढीपाडव्याला मारून मुटकून हिंदू नव वर्ष बनवण्याच्या कारवाया आपल्या डोळ्यासमोर घडत असताना त्यावर शांत राहावंसं वाटत नव्हतं. सुरुवातीला गुढीपाडव्याच्या शोभायात्रा बघून गंमत वाटली. एकदा गिरगावात ती कव्हरही केली होती. नथ, नऊवारी लेवून बाईकवर बसलेल्या मराठी मुली बघून कुणाला बरं वाटणार नाही. भगवे फेटे, गुढ्या, देखावे बघायला चांगलेच वाटतात. हे सगळं गुढीपाडव्यासाठी असेल तर केव्हाही आनंदच आहे.

पण हिंदू नव वर्षं ही संकल्पनाच न पटणारी आहे. हिंदूंचं एकच नवीन वर्षं कसं काय असेल. आमचे देवही तेहतीस कोटी, कालगणनेच्या पद्धतीही प्रांतवार बदलणा-या, मग एक नव वर्षं कसं असेल. आणि ते हवं तरी कशाला? हिंदूंमधे विविधता असणारच. ही व्यापकताच आपल्या संस्कृतीचं मोठेपण आहे. तरीही त्याला चापून चोपून अन्य धर्मांप्रमाणे एकाच साच्यात बसवायचं काम हे तथाकथित हिंदुत्ववादी करत असतात. ते या गोष्टी धर्माच्या नावाने करतात. त्यामुळे त्यावर डोकं लावलं जात नाही आणि डोळे झाकून स्वीकारलं जातं. हे भारतीय संस्कृतीसाठी घातक आहे. म्हणून हिंदू नव वर्षाला विरोध व्हायला पाहिजे.

गुढीपाडवा गुढीपाडवा म्हणूनच साजरा व्हायला पाहिजे. कारण हिंदू नव वर्ष ही संकल्पना असूच शकत नाही. गुढीपाडव्याव्यतिरिक्त नवं वर्षं साजरा करणारे काय हिंदू नाहीत? डॉ. हेडगेवाराचा जन्मदिवस म्हणून काय गुढीपाडव्याचं नवं वर्षं बाकीच्यांच्या डोक्यावर थोपायचं? मराठी माणसाचं नवीन वर्षं देशभर पसरतंय म्हणून आनंद व्यक्त करण्यातही काही अर्थ नाही. कारण प्रत्येकाची आपापली नवीन वर्षं आहेतच. जवळपास गेली नव्वद वर्षं मराठीभाषी हिंदुत्ववादी अनेक मराठी संकल्पना हिंदू म्हणून देशभरातल्या हिंदुत्ववाद्यांच्या डोक्यावर थापत आहेत. पण त्यामुळे ना मराठी संस्कृतीचा विकास झालाय, ना मराठी भाषेचा. उलट त्यातून महाराष्ट्राचं राष्ट्रीय स्तरावर स्वीकारार्हतेत खूपच मोठं नुकसान झालंय.

हिंदुत्वावाद्यांच्या नेतेमंडळींमधे मराठी माणसं सातत्याने आहेत. न. चिं. केळकरांपासून खापर्डे, मुंजे, सावरकर, हेडगेवार, गोडसे, गोळवलकर, देवरस आणि आता भागवत, गडकरी. हिंदुत्ववाद्यांमधे स्वामी श्रद्धानंद, कन्हय्यालाल मुन्शी, श्यामाप्रसाद मुखर्जी, दीनदयाळ उपाध्याय, रज्जूभय्या, वाजपेयी, अडवाणी अशी एक अमराठी नेतृत्वाची फळी समांतर आहे, हे मान्यच. पण त्यांच्या विशेषतः वैचारिक मांडणीत मराठी माणसांचा बोलबाला मोठा आहे. यात नेतृत्वावकडून मराठी अस्मितेचं राजकारण करणा-यांच्या प्रेरणाही मिळालेल्या आहेत. लोकमान्यांनंतर राष्ट्रीय राजकारण करण्याऐवजी काँग्रेसमधे महाराष्ट्र पक्षाचं कुडमुडं राजकारण करणारे न. चिं. केळकर पुढे हिंदू महासभेचे अध्यक्ष बनतात ते उगाच नव्हे. महाराष्ट्रात मराठी अस्मिता आणि हिंदुत्व कायम हातात हात घालून चाललेलं आहे. बाळासाहेब ठाकरेंनी शिवसेनेच्या निमित्ताने त्याला मूर्त रूप दिलं.

मराठी अस्मितेला थोडं खरवडलं की हिंदुत्ववाद निघतो आणि हिंदुत्वाला खरवडलं की ब्राम्हणत्त्व, अशा आशयाचं सदानंद मोरेंनी एका ठिकाणी म्हटलंय. ते मला फार महत्त्वाचं वाटतं. आजही डोंबिवलीसारखा संघाचा गड मनसे सहजपणे काबीज करतं, ते उगाच नव्हे. पार्ले, दादर, पुणे, नाशिक इथे हा डोंबिवली पॅटर्न कुणीही सहजपणे पाहू शकतो. ज्या जातींकडे राजकारण आणि समाजकारणात संख्येची ताकद नाही, अशा लोकसंख्या कमी असलेल्या जाती नेहमी हिंदुत्व किंवा मराठी अशा अस्मितांच्या शोधात जाताना दिसतात, असं माझं एक निरीक्षण आहे. या सगळ्या पार्श्वभूमीवर मराठी नव वर्षाचं हिंदू नव वर्षं असं जाणीवपूर्वक केलं जाणारं ट्रान्सफॉर्मेशन समजून घ्यायला हवं.

हा बदल समजून घेण्याचा प्रयत्न मी या लेखात केलाय. त्यात कुठे चुकलं असेलही. तुम्ही सगळ्यांनी यावर थोडं बोलावं. आपल्या कमेंट लिहाव्यात, अशी विनंती. पहिल्यांदाच अशी विनंती करतोय. काऱण यातून हा विषय वेगवेगळ्या दिशांनी समजून घ्यायला मदत होऊ शकेल. कारण फक्त हा प्रश्न फक्त हिंदू नव वर्षांचा नाहीय. लेख नेहमीप्रमाणे कटपेस्ट.

गेल्याच आठवड्यात गुढीपाडवा साजरा झाला. गुढीपाडवा म्हटल्यावर आपल्याला डोळ्यासमोर श्रीखंड पुरी, घरासमोर उभी असलेली गुढी आठवतेच. पण आता त्याही आधी आपल्या डोळ्यासमोर गुढीपाडव्याच्या शोभायात्रा येऊ लागल्या आहेत. आजही गुढीपाडव्याचं प्रतीक म्हणजे गुढीच आहे. पण हळूहळू त्याची जागा नथ आणि नऊवारी लेवून सजलेल्या बाईकस्वार महिला घेत आहेत. कारण गुढीपाडवा आता मराठी नववर्षं म्हणून साजरा होत नसून हिंदू नव वर्ष म्हणून साजरा होऊ लागलाय.

हिंदू नव वर्ष ही संकल्पना तशी एकदम नवी आहे. पहिली शोभायात्रा डोंबिवली किंवा गिरगावात सुरू झाली त्याला फार तर बारा पंधरा वर्षं झाली असतील. बाबरी मशीद पाडण्याच्या आधी देशभर एक सांस्कृतिक उन्माद साजरा करण्यात आला होता. त्यात हिंदुत्वाच्या नावाने अनेक नव्याजुन्या संकल्पना नव्याने ‘कलम’ करण्यात आल्या. हिंदू नव वर्ष त्यातलीच एक. हिंदू नव वर्ष असं मुळात काही असूच शकत नाही. कारण हिंदू म्हटल्यावर असं काही एक एका साच्यातलं काहीच नाही ठरवता येत. इथे एक भाषा नाही, एक देव नाही, एक धर्मग्रंथ नाही आणि खरं तर एक धर्मही नाही. त्यामुळे एक पंचांग आणि एक नवं वर्ष असण्याची दूरदूरवर शक्यताही नाही. त्यामुळे सगळ्या हिंदूंचा नव्या वर्षाचा एकच एक दिवस असणंही शक्य नाही. पण सेमेटिक धर्मांपासून घाबरलेल्यांनी इथे प्रत्येक गोष्ट एकसाची करण्याचा प्रयत्न केला. त्यात हे हिंदूंचं तथाकथित नवं वर्षंही होतं.

हिंदू नव वर्षाला नाकारणं म्हणजे गुढीपाडव्याला नाकारणं बिल्कूल नाही. गुढीपाडवा साजरा व्हायलाच हवा, पण तो फक्त गुढीपाडवा म्हणून. गुढीपाडवा आपल्याला शालिवाहन शकाची आठवण करून देतं. परकीय शकांची सत्ता उलथवून लावत महाराष्ट्रात राहणा-या सातवाहनांनी स्वराज्य उभं केलं, त्यांना कसं विसरायचं? पुराणांमधला अर्थ शोधला तर ज्यांनी पुतळ्यांसारख्या बनलेल्या माणसांमधे प्राण फुंकले. शांत बसलेल्यांना देशासाठी लढायला शिकवलं. त्या सातवाहनांना कसं विसरायचं? पण आज आपल्याला सातवाहनांचा इतिहासही नीट ठाऊक नाही. हा खरा मराठी वारसा समजून घेण्यासाठी संशोधन करण्याची आपली तयारीही नाही. आज मराठी अस्मितेच्या नावाने राजकाऱण करणारे भरपूर आहेत. पण कुणीच कधी देशभर पसरलेलं साम्राज्य उभं केलेल्या या मराठी राजांची आठवण का काढत नाही?  त्यांनी उभारलेली लेणी, गुंफा आज अत्यंत दूरावस्थेत आहेत. तरीही आम्ही स्कूटरवर मिरवून फक्त मिरवणुका काढण्यात धन्यता मानतो. नाणेघाट हे सातवाहनांचं आपल्याला सर्वाधिक माहीत असलेलं स्मृतिस्थळ आहे. गुढीपाडव्याला तरुणांचं गॅदरिंग जर कुठे व्हायला हवं तर ते तिथेच व्हायला हवं. डोंबिवलीच्या फडके रोडवर किंवा पार्ल्याच्या हनुमान रोडवर नक्कीच नाही.

गुढीपाडवा हा आपला मराठी नववर्षदिन. एकाच दखनी सांस्कृतिकतेचा भाग असणा-या महाराष्ट्र, गोवा, कर्नाटक आणि आंध्र या राज्यांमधेच गुढीपाडव्याच्या दिवशी नववर्षं साजरं होतं. देशभर बाकी कुठेच नाही. फक्त एक मणिपूर त्याला अपवाद आहे. सिंधमधेही चेटीचांद म्हणून हा दिवस साजरा होतो. महान सिंधी संत झुलेलाल यांचा जन्मदिवस या दिवशी आला म्हणून हा दिवस त्यांच्यासाठी नवीन वर्षं बनला. नाहीतर त्यांनीही उत्तरेतल्या परंपरेनुसार बैसाखीला नवीन वर्षं साजरं केलं असतं.

सर्वसाधारणपणे असं म्हटलं जातं, की नर्मदेच्या उत्तरेला विक्रम संवत मानलं जातं तर दक्षिणेला शालिवाहन शक. काहीजण ही सीमा तापी नदी सांगतात. पण हे विभाजन तितकंसं खरं नाही. दक्षिणेत तमिळींचं स्वतःचं वेगळं कॅलेंडर आहे. ते जगभर आपलंच कॅलेंडर घेऊन जातात. मल्याळींचंही स्वतःचं कोल्लावर्षम नावाची कालगणना आहे. त्यात आणि आपल्या शालिवाहन शकात जवळपास ४५ वर्षांचं अंतर आहे. शककर्ते शिवरायांनी त्यांच्या राज्यभिषेकानंतर शिवशकाची घोषणा केली. अनेक शिवप्रेमी आवर्जून ही कालगणना वापरतात.

तिथे उत्तरेतही विक्रम संवत वापरलं जातं, असं आपण सर्रास म्हणतो. आजच्या मध्यप्रदेशातल्या माळव्याचा राजा विक्रमादित्याच्या नावाने सुरु झालेली ही कालगणना देशात सर्वात जास्त वापरली जाते. बंगाल्यांचं स्वतःचं वेगळं कॅलेंडर आहे. राजा भास्करवर्मनाची आठवण म्हणून ओऱिसा, त्रिपुरा, बंगाल आणि बांगलादेशात हे वर्षं वापरलं जातं. शिवाय गौतम बुद्धांच्या निर्माणानंतर सुरू झालेलं बुद्धनिर्वाण पंचांगही आहे. पारशांचं वेगळी कालगणना तर आहेच. मुस्लिमांची वेगवेगळी पंचांगं तर शेकडो वर्षं सगळ्या भारताने सरकारी कॅलेंडर म्हणून वापरलीत. एवढंच कशाला स्वतंत्र भारताचं एक सरकारी कॅलेंडरही आहे. ज्येष्ठ वैज्ञानिक मेघनाद साहा यांनी हे राष्ट्रीय पंचांग तयार केलंय. पण ते कागदावरच राहिलंय. आकाशवाणीवर आजही तारिख सांगताना या कॅलेंडरचा उपयोग केला जातो. त्याचं नवं वर्षं २१ मार्चला सुरू होतं. शिखांनी आपलं वेगळं अस्तित्व दाखवण्यासाठी नानकशाही कॅलेंडर सुरू केलंय. ते तर आता १९९८ साली सुरू झालंय आणि जगभरातल्या ९० टक्के गुरुद्वारांनी ते स्वीकारलंयदेखील. इस्कॉनने देखील चैतन्य महाप्रभूंच्या नावाने गौराब्द नावाची कालगणना सुरू केलीय. आणि याशिवाय या सगळ्यांना पुरून उरलेलं ख्रिस्ताब्द, म्हणजे आपण नेहमी वापरतो, ते जानेवारीपासून सुरू होणारं कॅलेंडर तर आहेच आहे.

आता एवढ्या कालगणना असल्या अनेकांची नवीन वर्षं सारखी आहेत. तर अनेक ठिकाणी एकच कालगणना वापरत असूनही वेगवेगळ्या प्रांतानुसार नवं वर्षं वेगवेगळ्या दिवशी येतं. उदाहरणार्थ विक्रम संवत. वैशाखाच्या पहिल्या दिवसाला म्हणजे बैसाखीला विक्रम संवताचं नवं वर्षं सर्वसाधारणपणे सुरू होतं. संक्रांतीची तारिख ख्रिस्ती कॅलेंडरनुसार १४ जानेवारी येते. तशीच याची तारिखही नक्की आहे. ती म्हणजे १४ एप्रिल. पंजाब, काश्मीर, राजस्थानसह जवळपास सर्व उत्तर भारत या दिवशी नववर्षं साजरा करतं. त्यातल्या काही ठिकाणी या दिवसापासून चक्क चैत्र सुरू होतो. म्हणजे त्यांच्या आणि आपल्या मराठी चैत्रात पंधरा वीस दिवसांचा फरक असतो. आता हेच विक्रम संवत मानणा-या गुजरातेत मात्र कार्तिक महिन्यात म्हणजे दिवाळीच्या पाडव्याला साल मुबारक होतं. आणि यात वरताण म्हणून गुजरातेतल्याच कच्छमधे हीच कालगणना असूनही आषाढात मिच्छामि दुक्कडम होतं. दुसरीकडे विक्रम संवतापेक्षा वेगळी कालगणना असूनही बंगाल, आसाम, ओरिसा, तामिळनाडू, केरळ इथलं नवं वर्ष बैसाखीच्याच दिवशी येतं. म्हणजे खरं तर कुणाला बहुसंख्य हिंदूंचं नव वर्षं शोधायचं झालं तर बैसाखी शोधावी लागेल. गुढीपाडवा नाही.

नवीन वर्षं म्हटल्यावर आपल्याला आठवते ती एक जानेवारीच. कारण ही आपण रोज वापरत असलेली ही कालगणना आहे. ती कदाचित भारतीय कालगणनेपेक्षा वैज्ञानिकदृष्ट्या कमी अचूक असेलही. पण ती खूपच सोपी आहे. जगभरातल्या विविध कालगणनांमधलं चागलं स्वीकारत ही मोकळीढाकळी कालगणना आकाराला आलीय. म्हणूनच स्वीकारली गेलीय. पण ही कालगणना येशू ख्रिस्तांशी जोडलेली आहे. त्यांचं नवं वर्षं येशूंच्या जन्मदिनाशी म्हणजे नाताळाच्या सेलिब्रेशनशी जोडलेलं आहे. एक जानेवारीला नवं वर्षं साजरं करणा-यांपैकी कितीजणांच्या हे डोक्यात असतं. पण अशा प्रत्येक सेलिब्रेशनला भारतीय संस्कृतीवरचं आक्रमण समजणा-यांना हे खटकणं स्वाभाविक होतं. त्यांना भारतीय संस्कृती तकलादू वाटते. ते ती संपेल म्हणून घाबरतात. पण प्राचीन भारतीय संस्कृतीने जगभरातले असे कित्येक सोहळे आपले बनवले आहेत. आता त्यापैकी कित्येकांचं मूळ आज कुणाला माहितही नाही. भारतीय संस्कृतीनुसार चालायचं तर न्यू इयरचा विरोध करण्याऐवजी त्याला आपलं वळण देऊन कधीच आपलंसं करून टाकायला हवं. प्राचीन भारतीयांचा स्वतःवर विश्वास होता. जगातलं जे काही चांगलं आहे ते स्वीकारण्याची त्यांची तयारी होती. म्हणून ते हे करू शकले. आता स्वतःला हिंदुत्ववादी म्हणून घेणा-या भेदरटांना ते कसं शक्य आहे? त्यामुळे ते एक जानेवारीला स्वीकारू शकलेले नाहीत आणि गुढीपाडव्याला हिंदू नववर्षं बनवण्याचा त्यांचा खटाटोपही यशस्वी झालेला नाही. शोभायात्रांमधे फिरणारे तरुण थर्टी फर्स्ट अधिक उत्साहाने साजरा करत आहेत, हे वास्तव कुणालाच नाकारता येणारं नाही.

एक जानेवारीच्या न्यू इयरला घाबरलेल्यांनी त्याला उत्तर देण्यासाठी युगाब्द शोधून काढलाय. हे सत्ययुग, द्वापारयुग, त्रेतायुग आणि कलियुगाचं गणित आहे. या दिवसापासून म्हणे कलियुग सुरू झालं. महाभारतातल्या युधिष्ठिराचा राज्याभिषेक गुढीपाडव्याला झाला त्या दिवसापासून आता म्हणजे ५११२ वर्षांपासून ही कालगणना सुरू झाल्याचं सांगितलं जातं. पुराणात शोधायला गेल्यास ही कालगणना मिळतेही. पण हे गणित केलेल्याला शंभरच्या वर वर्षं निश्चितच झालेली नाहीत. कारण पुराणांच्या या दृष्टीने झालेला अभ्यासच यापेक्षा जुना नाहीय. आणि ही कालगणना वापरात तर नक्कीच नव्हती. संवत किंवा शकच आपण सर्रास वापरत होतो आणि आहोत. अगदी धार्मिक विधीतही संकल्प घेताना कलियुगाचा संदर्भ येतो पण तो बुद्धावतारे प्रमाणेच. कालगणना म्हणून संवत आणि शकेच येतात. पण गेल्या पंचवीस वर्षात जाणूनबुजून युगाब्द थोपण्यात आलंय. आणि आपणही त्याला डोळे झाकून हिंदू नव वर्षं म्हणून स्वीकारू लागलोय.

आता जे आपापल्या परंपरेप्रमाणे गुढीपाडवा सोडून इतर कोणत्याही दिवसांत नवीन वर्षं साजरे करतात ते काय हिंदू नाहीत? मग हिंदूंचा एकच दिवस असायला तरी कशाला हवा? आणि समजा असलाच तर बहुमताच्या जोरावर बैसाखी असायला हवा. तरीही फक्त राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघाचे संस्थापक डॉ. केशव बळीराम हेडगेवार यांची जयंती असल्यामुळे गुढीपाडवा इतरांवर लादला गेला, असं कोणी म्हटलं तर त्यात काय चुकलं?