वी फॉर वजायना

काल अचानक दादर स्टेशनावर वंदना खरे भेटल्या. त्यांच्या ‘योनीच्या मनीच्या गुजगोष्टी’चा ७५ वा प्रयोग होतोय. एकूण नव्या मराठी संस्कृतीसाठी हा एक मोठा ठेपा मानायला हवा. ‘वजायना मोनोलॉग’सारख्या अनेक दृष्टीने क्रांतिकारक नाटकाचा मराठीत प्रयोग यशस्वी होतोय. हे मराठी माणूस बदलतोय याचंच द्योतक मानायला हवं. ‘योनीच्या मनीच्या गुजगोष्टी’च्या प्रवासात माझाही एक छोटासा वाटा आहे. खारीपेक्षाही लहान.

मुंबई टाइम्समधे असताना वॅलंटाइन डे च्या दिवशी काहितरी वेगळं करावं, असं डोक्यात होतं. आठवलं. १४ फेब्रुवारीलाच जगभर वी डे साजरा होतो. इथे वी म्हणजे वॅलेटाइन नाही तर वजायना. वजायना म्हणजे योनी. वजायना मोनोलॉगवर लिहायचं ठरवलं. वीकेण्ड पुरवणीची कवरस्टोरी करायचं ठरवलं. नेटवर सर्च केला. वी डे डॉट ऑर्ग नावाची वेबसाईटच मिळाली. त्यावर सविस्तर माहिती मिळाली. शिवाय यंदाच्या वी डे निमित्त जगभर कोणते कार्यक्रम होणार याची यादीही. त्यात मुंबईत वंदना खरे या नाटकाचा मराठी प्रयोग करणार असल्याची नोंद होती.

वंदना खरेंनी पुकार संस्थेच्या प्रमुख म्हणून केलेलं काम वाचून होतो. डॉक्युमेंटेशन हा आवडता विषय असल्याने त्याबद्दल कधीकाळी थोडंफार जाणूनही घेतलं होतं. भेटलो. त्या नाटकाविषयी खूप बोलल्या. त्यांनीच नवा माणूसच्या दिवाळी अंकात याच विषयावर लिहिलेला लेख वाचला असल्याचंही आठवलं. त्यांचं या विषयावर बरेच दिवस काम सुरू होतं. त्यांनी नाटकाचा अनुवाद केला होता. पण त्याच्या प्रयोगाचं जुळून येत नाहीय, असं चर्चेतून कळलं.

मी येऊन लेख लिहिला. दिनेश पांचाळने तो एवढासा मजकूर पानभर खूप छान मांडला होता. ‘व्ही फ़ॉर व्हजायना’ असं मोठ्या अक्षरात छापून आलं. मटासारख्या पेपरात पुरवणीच्या पहिल्या पानावर व्हजायना असा शब्द भलामोठ्ठा छापून आलं. ते धक्कादायक होतं. पण त्याकाळात अनेक प्रयोग केले होते, त्यात हाही होता. मजा आली. खरं तर व्हजायनाच्या जागी योनी असाच शब्द वापरायला पायजे होता. पण तो तसा डाऊन मार्केट शब्दच!

लेख खूप जणांना आवडला. त्याहीपेक्षा त्यातून योनीच्या मनीच्या गुजगोष्टीला आकार येण्यास थोडी मदत झाली, हे महत्त्वाचं. या लेखासोबत एका चौकटीत वंदना खरेंच्या फोटोसोबत त्यांच्या मराठी अनुवादाचा खास उल्लेख केला होता. आणि लवकरच त्याचा प्रयोग होत असल्याची घोषणाही केली होती. लेखाचा इण्ट्रो असा होता, ‘१४ फेब्रुवारी. वॅलण्टाइन डे. हाच दिवस जगभर ' वी डे' म्हणूनही साजरा होतो. यातला वी स्टॅण्ड्स फॉर वजायना. वजायना म्हणजे योनी. ' वजायना मोनोलॉग्ज' या क्रांतिकारक नाटकाचा संदर्भ आहे त्याला. हा 'वी डे' आपल्याला सेक्शुअॅलिटीकडे पॉझिटिवली बघायला लावतो . प्रेमाच्या बाजारूपणाला एक विरोध असाही.’

वजायना मोनोलॉग्जचं भाषांतर मी योनीचे संवाद असं केलं होतं. ते प्रतिमाताई जोशींनी दुरुस्त केलं. त्यानुसार आता ते योनीची स्वगतं असं केलंय. बाकी लेख जशाच्या तशा कटपेस्ट केलाय.

'... आणि माझ्या लाज-या लैंगिक अवयवाचं रूपांतर हृदयात झालं.' ती बाळाला जन्म देते आणि आपला अनुभव असा व्यक्त करते, आपल्याला सवयीच्या नसलेल्या शब्दांत आणि संदर्भात. पण किती छान. निव्वळ अप्रतिम! नाटक संपतं. इंग्रजी नाटकाचं नाव 'वजायना मोनोलॉग्ज'. मराठीत शब्दाला शब्द जोडून भाषांतर 'योनीची स्वगतं’

नाटकाची सुरुवातही अशीच. नाटक सुरू व्हायचं असतं. एक अभिनेत्री येते, विचारते...

' तुमच्यापैकी किती जणांनी वजायना शब्द उच्चारलाय?'

बघायला आलेले बहुसंख्य पुरुष असतात, हा अनुभव. त्यांच्यासाठी हा धक्का असतो. आठ-दहा हात वर होतात. ती सगळ्यांना वजायना असा शब्द उच्चारायला सांगते. काही जण पुटपुटतात.

' माझ्यासोबत जोरात म्हणा, वजायना.. वजायना', ती सांगते.

आवाज घुमतो.

.. .. ..

१४ फेब्रुवारी १९९८ ला हे नाटक पहिल्यांदा सादर झालं. इव एन्सलर या लेखिकेचं हे नाटक. आजवर याचे अनेक देशांमधे आणि भाषांमधे असंख्य प्रयोग झालेत. विकिपिडियावर साधा सर्च दिला, तरी त्याची लांबलचक यादी मिळते. हे नाटक अनेक अर्थांनी क्रांतिकारक ठरलं. बाईने बाईच्या शब्दात मांडलेलं, बाईचं म्हणून असलेलं सुख, दु:ख,  प्रेम,  द्वेष सगळंच त्यात आलंय. ज्याविषयी आपण बोलतही नाही, त्याविषयी अनेक अंगांनी केलेली थेट मांडणी. कुठलेही आढेवेढे नसलेली. त्याने अनेक संदर्भ बदलवले. अनेकांच्या संवेदना, धारणा उलट्यापालट्या करून टाकल्या.

या नाटकांत ब-याचदा चार-पाच किंवा काही ठिकाणी तर तीस-चाळीस बायका स्टेजवर येतात. बसून किंवा उभं राहून. ब-याचदा तर स्क्रिप्ट हातात घेऊनही संवाद मांडतात. असे अठरा संवाद. दरवर्षी हे नाटक बदलत राहतं. जुने संवाद जाऊन नवे संवाद येतात. कुठे बोस्नियातली बलात्कारित स्त्री बोलते. कुठे प्रणयाचा परमोच्च आनंद व्यक्त होतो. सेक्स, प्रेम,  जन्म,  बलात्कार,  हस्तमैथून अशा वजायनाशी संबंधित वेगवेगळ्या गोष्टींचे जोरकस, पण कुठेही अश्लील नसणारे हे संवाद... गमतीशीर पण गंभीर.

एरवी वजायनाचा उल्लेख होतो तो एकतर आरोग्यविषयक रूक्ष भाषेत, अश्लील गप्पांमधे नाहीतर आयाबहिणींवरून शिव्या द्यायला. त्यामुळे बाईच्या देहाकडे पॉझिटिवली बघणं, हे नव्याने शिकायला लागतं, पुरुषाला आणि बाईलाही. हे बघणं म्हणजे, बाईसाठी सगळी बंधनं झुगारून घेतलेली नवी झेप असते. नवा लखलखीत दृष्टिकोन.

....................

हे नाटक लिहिण्यासाठी इव एन्सलर जगभर फिरत होती. ती दोनशे बायकांशी या विषयावर बोलली. त्यांचे अनुभव,  लेखिकेला आलेले अनुभव यातून हे नाटक उभं राहिलं. मुळात स्त्रीत्वाचा गौरव करण्यासाठी हे नाटक आलं. पण,  पुढे त्याचा फोकस अधिक व्यापक झाला. हे नाटक म्हणजे महिलांवर होणा-या अत्याचाराविरुद्धची चळवळ बनली. त्यासाठी 'वी डे' नावाची संस्था उभी राहिली. 'वी डे'मधला वी म्हणजे वॅलण्टाइन आहेच, पण यातला 'वी' फॉर विक्टरी आणि वजायनाही.

दरवर्षी, १ फेब्रुवारी ते ३१ मार्च या दरम्यान नाटकाच्या होणा-या प्रयोगातलं उत्पन्न महिलांच्या संस्थांना दिलं जातं. असं ५० लाख पौंडांहून अधिक उत्पन्न संस्थांना देण्यात आलंय. समाजातूनच उभं राहिलेलं नाटक समाजापर्यंत येऊन मिळतं, ते असं. एक वर्तुळ इथे पूर्ण होतं.

वर्तुळ... विचार करायला लावणारं.